Van dammen tot drama's: waarom Zuid-Afrikaanse waterwijsheid niet werkt in Vlaanderen

In een regio die gezegend is met overvloedige regenval maar tegelijkertijd te kampen heeft met seizoensgebonden watertekorten, bevindt Vlaanderen zich in een paradoxale situatie. Ondanks dat 2024 het natste jaar ooit in België was, domineren waarschuwingen voor droogte in de landbouw nog steeds de krantenkoppen in 2025. Deze analyse onderzoekt het schril contrast tussen de Zuid-Afrikaanse strategieën voor waterbeheer en de Vlaamse aanpak, en gaat na waarom geavanceerde reservoirsystemen die in Zuid-Afrika zo goed werken, moeite hebben om voet aan de grond te krijgen in België. Naast een wetenschappelijke analyse biedt deze satire een kritische blik op het falende beleid, gemiste kansen en mogelijke oplossingen voor een regio die zijn vloeibare rijkdom niet lijkt te kunnen behouden.

De renaissance van reservoirs in Zuid-Afrika: een noodzakelijk model

De relatie van Zuid-Afrika met waterschaarste heeft geleid tot innovatieve benaderingen van wateropslag die een integraal onderdeel zijn geworden van het succes van de landbouw. Zuid-Afrikaanse boeren hebben geavanceerde reservoirsystemen ontwikkeld die zijn afgestemd op verschillende behoeften en budgettaire beperkingen, waardoor waterwinning is uitgegroeid tot een landbouwwetenschap in plaats van een bijzaak. Ik kon het zelf met eigen ogen bewonderen tijdens onze afgelopen reizen doorheen de Kaapprovincie.

Typologie van reservoirs: technische oplossingen voor waterschaarste

Zuid-Afrikaanse landbouwbedrijven maken gebruik van vier primaire soorten reservoirs, die elk voorzien in specifieke behoeften op basis van de grootte van het bedrijf, het budget en de waterbehoefte. Aarden reservoirs zijn de meest voorkomende en economische optie. Ze worden aangelegd door grond en klei uit te graven en te bekleden met plastic of klei om lekkage te voorkomen. Deze goedkope oplossingen bieden toegankelijke wateropslag voor kleinere bedrijven met beperkt kapitaal.

Voor grotere bedrijven die behoefte hebben aan meer substantiële en permanente opslagoplossingen, bieden betonnen reservoirs een ongeëvenaarde duurzaamheid en betrouwbaarheid. Deze constructies van gewapend beton bieden op maat gemaakte oplossingen die weliswaar duurder zijn in aanschaf, maar tientallen jaren betrouwbaar dienst doen met minimaal onderhoud. Ze worden niet alleen gebruikt op particuliere boerderijen, maar ook in de nationale parken van Zuid-Afrika, waar ze een cruciale rol spelen bij het in stand houden van de fauna tijdens frequente droogteperiodes.

De recente opkomst van stalen tanks vertegenwoordigt een moderniseringstrend in de Zuid-Afrikaanse wateropslag. Deze gegalvaniseerde of speciaal behandelde metalen reservoirs, die traditioneel in landbouwomgevingen worden gebruikt, zijn nu ook populair geworden in huishoudens vanwege hun uitzonderlijke levensduur en weerstand tegen barre weersomstandigheden. In tegenstelling tot sommige alternatieven kunnen stalen tanks water gedurende langere tijd opslaan zonder dat er sprake is van verontreiniging, waardoor ze ideaal zijn voor regio's met onvoorspelbare schommelingen in de watervoorziening.

Regelgevend kader: de structuur achter het succes

De aanpak van Zuid-Afrika op het gebied van waterbeheer beperkt zich niet tot fysieke infrastructuur, maar is verankerd in uitgebreide regelgeving. De National Water Act (nr. 36 van 1998) bevat duidelijke richtlijnen voor watergebruik, waarmee het land erkent dat water een kostbare nationale hulpbron is. Volgens artikel 21 van de wet is voor landbouwkundig watergebruik – met name het onttrekken van water aan bronnen, het opslaan van water en het belemmeren of omleiden van waterstromen – uitdrukkelijke toestemming van het ministerie van Water en Sanitaire Voorzieningen vereist.

Dit regelgevingskader heeft een cultuur van naleving en planning gecreëerd onder Zuid-Afrikaanse boeren. In plaats van regelgeving als een belemmering te zien, integreren landbouwbedrijven watervergunningen in hun bedrijfsplanning, omdat ze beseffen dat de juiste watervergunningen net zo essentieel zijn als eigendomsakten voor de levensvatbaarheid en waarde van een boerderij.

Innovatieve irrigatie: elke druppel optimaal benutten

Zuid-Afrikaanse boeren hebben geavanceerde irrigatietechnieken omarmd die een aanvulling vormen op hun reservoirsystemen. Innovaties zoals druppelirrigatie met een laag debiet, sleepslangen en microsproeiers hebben een optimale gewasgroei mogelijk gemaakt en het waterverbruik tot een minimum beperkt. Recentere ontwikkelingen zijn onder meer pivot-druppelsystemen die de efficiëntie van druppelirrigatie aan het oppervlak combineren met de kosteneffectiviteit van gemechaniseerde irrigatie, en geïntegreerde sensoren die de bodem- en plantcondities via draadloze communicatie monitoren.

Deze technologische oplossingen weerspiegelen het pragmatische besef in Zuid-Afrika dat het verminderen van het aantal geïrrigeerde hectaren geen haalbare oplossing is voor watertekorten. In plaats daarvan is de focus verschoven naar een efficiënter gebruik van de beschikbare watervoorraden, waarbij wordt erkend dat irrigatie, ondanks het aanzienlijke waterverbruik, een cruciale bijdrage levert aan de nationale landbouwproductie.

Vlaamse dwaasheden: waar het waterbeleid ten onder gaat

Ondanks dat het gelegen is in wat historische geografen liefkozend “de afwateringsput van West-Europa” hebben genoemd, is Vlaanderen erin geslaagd om zichzelf te transformeren van een van nature waterrijke regio tot een gebied dat steeds kwetsbaarder wordt voor droogte. Deze opmerkelijke prestatie is niet van de ene op de andere dag tot stand gekomen, maar vereiste generaties van verkeerd beleid en een bijzonder talent om niet te leren van buurlanden met vergelijkbare uitdagingen.

Historisch geheugenverlies: de waterwijsheid van Vlaanderen vergeten

Tot de twintigste eeuw was droogte vrijwel onbekend als een belangrijk landbouwprobleem in Vlaanderen. In tegenstelling tot de huidige bezorgdheid werden droge jaren historisch gezien gevierd als 'boerenjaren', waarin graan en aardappelen goed groeiden. De landbouw in de regio was opmerkelijk droogtebestendig, met hoge opbrengsten, zelfs tijdens gedocumenteerde droge periodes zoals 1857 en 1858.

Traditionele Vlaamse boeren pasten geavanceerde systemen voor graslandirrigatie toe, waarbij ze elke winter opzettelijk duizenden hectaren rivierweiden onder water zetten om in juni een rijke hooioogst te garanderen. Deze inheemse kennis, die in de loop van eeuwen van landbouwpraktijken is ontwikkeld, is systematisch verlaten ten gunste van moderne benaderingen die paradoxaal genoeg de kwetsbaarheid voor droogte vergroten, terwijl ze zogenaamd de landbouwtechnologie vooruithelpen.

De paradox van het beleid: schaarste creëren in overvloed

Terwijl Zuid-Afrika zijn landbouwveerkracht heeft opgebouwd rond het erkennen van en aanpassen aan waterschaarste, heeft Vlaanderen de indrukwekkende prestatie geleverd om waterschaarste te creëren in een van de meest waterrijke regio's van Europa. Het huidige regelgevingskader illustreert deze tegenstrijdigheid.

De Vlaamse regelgeving stelt strenge eisen aan het watergebruik: voor grondwateronttrekking is een vergunning van de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) en uitgebreide technische documentatie vereist. Deze bureaucratische aanpak lijkt misschien verstandig, maar gaat gepaard met een afwateringsbeleid dat regenwater systematisch zo snel mogelijk van landbouwgrond afvoert, om vervolgens tijdens droge periodes te kampen te hebben met watertekorten.

Het Blue Deal-project, waarmee Vlaanderen 5 miljoen euro investeert in de opvang en hergebruik van regenwater, is een late erkenning van het belang van wateropslag. Dit initiatief komt echter na decennia van beleid dat voorrang gaf aan snelle waterafvoer boven opslag – een perfect voorbeeld van het creëren van een probleem en vervolgens overheidsgeld uitgeven om het op te lossen.

Culturele tegenstrijdigheden: de Vlaamse waterparadox

In schril contrast met de pragmatische aanpak van waterschaarste in Zuid-Afrika, vertoont de Vlaamse cultuur een bijzondere relatie met water. Ondanks de toenemende bezorgdheid over droogte blijft het verkrijgen van vergunningen voor de aanleg van reservoirs ingewikkeld, omdat aanvragen afhankelijk van de locatie en het beoogde gebruik bij meerdere instanties moeten worden ingediend.

Nog verwarrender is de versnipperde bevoegdheid over het waterbeheer, waarbij verschillende instanties zich bezighouden met verschillende aspecten van wat een geïntegreerd systeem zou moeten zijn. Boeren die hun land willen irrigeren met oppervlaktewater, moeten verschillende procedures doorlopen, afhankelijk van of de waterbron al dan niet bevaarbaar is. Deze bureaucratische wirwar staat in schril contrast met de meer uniforme aanpak van Zuid-Afrika in het kader van de Nationale Waterwet.

Het politieke theater van het waterbeheer

Als waterbeheer een Olympische sport was, zouden Vlaamse politici uitblinken in het synchroon zwemmen van verantwoordelijkheidsontwijking. Hun gecoördineerde routine van met de vinger wijzen en tegelijkertijd hun handen in onschuld wassen verdient zelfs van de meest kritische juryleden een perfecte score.

Minister Brouns en de magische verdwijnende waterwet

Minister van Landbouw Jo Brouns heeft zich bekwaamd in de opmerkelijke kunst om zijn diepe bezorgdheid over waterproblemen te uiten en tegelijkertijd beleid te voeren dat deze problemen verergert. Onder de schijnwerpers van de publieke opinie tijdens droogteperiodes voert de minister een indrukwekkende evenwichtsoefening uit: hij toont begrip voor de boeren, maar doet niets aan de structurele problemen die ervoor zorgen dat de overvloedige regenval in België rechtstreeks naar de Noordzee wordt afgevoerd.

De Blue Deal, die als oplossing wordt aangeprezen, trekt 5 miljoen euro uit voor projecten voor wateropvang en -hergebruik – ongeveer evenveel als het onderhoudscontract voor twee moderne straaljagers. Deze financiële toezegging illustreert perfect de prioriteiten van Vlaanderen: symbolische investeringen in waterinfrastructuur, terwijl miljarden naar defensie gaan om burgers te beschermen tegen vijanden die, in tegenstelling tot droogte, misschien nooit zullen komen.

Het academisch-politieke complex: studies in plaats van opslag

Terwijl Zuid-Afrikaanse boeren betonnen reservoirs bouwen, laten de Vlaamse autoriteiten studies uitvoeren naar de mogelijke hydrologische gevolgen. De ironie is voelbaar wanneer projecten als Irricoli de “toepasbaarheid van gezuiverd huishoudelijk afvalwater als alternatieve irrigatiebron” onderzoeken, terwijl regenwater – dat niet gezuiverd hoeft te worden – ongebruikt naar zee stroomt.

Deze aanpak weerspiegelt een typisch Vlaamse overtuiging dat een grondig begrip van een probleem gelijkstaat aan het oplossen ervan. Zuid-Afrikaanse boeren beseffen ondertussen dat academische kennis over dorst geen dorst lest – alleen daadwerkelijke wateropslag kan dat.

De cyclus doorbreken: oplossingen die verder gaan dan satire

Ondanks de satirische bril die tot nu toe is opgezet, vragen de uitdagingen op het gebied van waterbeheer in Vlaanderen om serieuze oplossingen. Inspiratie putten uit Zuid-Afrikaanse benaderingen en deze aanpassen aan lokale omstandigheden zou de relatie van de Vlaamse landbouw met water kunnen veranderen.

Regelgevende revolutie: vooruitgang mogelijk maken

De eerste stap naar betekenisvolle verandering is het vereenvoudigen van het regelgevingskader voor de opslag van water voor landbouwdoeleinden. In plaats van reservoirs op boerderijen te behandelen als potentiële milieugevaren waarvoor uitgebreide vergunningen nodig zijn, zou Vlaanderen een vermoeden ten gunste van wateropslag voor landbouwdoeleinden kunnen invoeren, met gestroomlijnde goedkeuringsprocedures voor standaardontwerpen.

In navolging van Zuid-Afrika zouden de Vlaamse autoriteiten waterrechten explicieter moeten integreren in de waardering en financiering van landbouwgrond. Dit zou economische prikkels creëren voor grondeigenaren om te investeren in wateropslaginfrastructuur, in de wetenschap dat dit de langetermijnwaarde en operationele levensvatbaarheid van hun eigendom verhoogt.

Investeringen in infrastructuur: meer dan symbolische projecten

In plaats van kleinschalige initiatieven heeft Vlaanderen behoefte aan substantiële investeringen in wateropslaginfrastructuur. De regio zou een netwerk van strategisch geplaatste landbouwreservoirs kunnen opzetten, ondersteund door publiek-private partnerschappen die wateropslag erkennen als essentiële openbare infrastructuur in plaats van als particuliere luxe.

Geïnspireerd door de expertise van Zuid-Afrika op het gebied van de bouw van landbouwdammen, zouden Vlaamse landbouwscholen gespecialiseerde opleidingsprogramma's kunnen ontwikkelen voor het ontwerpen en bouwen van reservoirs. Dit zou lokale capaciteit en expertise opbouwen en tegelijkertijd werkgelegenheid creëren in plattelandsgebieden, wat naast een verbeterde waterzekerheid nog tal van andere voordelen zou opleveren.

Technologische aanpassing: precisie en efficiëntie

De Zuid-Afrikaanse landbouw heeft innovaties zoals druppelirrigatie met een laag debiet en geïntegreerde sensornetwerken omarmd om de waterefficiëntie te maximaliseren. Vlaamse boeren zouden soortgelijke technologieën kunnen toepassen, ondersteund door overheidsstimulansen die waterefficiëntie erkennen als een publiek goed in plaats van louter een particulier voordeel.

Proefprojecten met waterbesparende irrigatietechnologieën op demonstratieboerderijen zouden helpen om de weerstand tegen verandering te overwinnen. Door de waterbesparingen naast de productieresultaten te documenteren, zouden deze initiatieven het vertrouwen in nieuwe benaderingen bij traditioneel conservatieve boerengemeenschappen kunnen vergroten.

Culturele verschuiving: van drainage naar opslag

Misschien wel het meest fundamenteel is dat Vlaanderen een culturele heroriëntatie op het gebied van water nodig heeft. De historische nadruk op drainage kwam voort uit legitieme bezorgdheid over drassige velden die het planten en oogsten belemmerden. Het pendulum is echter te ver doorgeslagen in de richting van onmiddellijke waterafvoer, zonder rekening te houden met toekomstige behoeften.

Educatieve programma's die de historische relatie tussen landbouw en water benadrukken, kunnen helpen om de traditionele kennis over waterbeheer, die in de haast naar modernisering verloren is gegaan, te herstellen. Door opnieuw aansluiting te zoeken bij praktijken zoals het opzettelijk onder water zetten van weiden in de winter om de zomeroogst te verbeteren, zouden Vlaamse boeren zich weer bewust worden van het geavanceerde begrip van hun voorouders van de waterkringloop.

Van concurrentie naar samenwerking

Het contrast tussen de Zuid-Afrikaanse en Vlaamse benadering van waterbeheer in de landbouw laat een fundamenteel verschillende mentaliteit zien. Het Zuid-Afrikaanse systeem is ontstaan uit noodzaak, waardoor water werd erkend als een kostbare hulpbron die zorgvuldig moet worden beheerd, opgeslagen en gebruikt. Vlaanderen, dat van oudsher gezegend is met een overvloed aan water, ontwikkelde systemen die geoptimaliseerd zijn voor afwatering in plaats van waterretentie – een erfenis die steeds minder aansluit bij de huidige klimaatrealiteit.

In plaats van de Zuid-Afrikaanse aanpak als volledig overdraagbare oplossingen te beschouwen, zou Vlaanderen de toepasbare principes moeten overnemen en deze aanpassen aan de lokale omstandigheden. De belangrijkste les is niet zozeer de keuze voor een bepaald type reservoir, maar wel het systematisch prioriteren van waterwinning en -opslag in de landbouwplanning en -infrastructuur.

Concrete oplossingen voor de waterzekerheid in Vlaanderen

1. Stroomlijning van de regelgeving: Creëer een vereenvoudigde, éénloketprocedure voor de aanvraag van vergunningen voor landbouwwateropslagfaciliteiten van minder dan vijf megaliter, waardoor bureaucratische belemmeringen voor de waterzekerheid worden verminderd.
2. Fiscale stimulansen voor wateropslag: Voer belastingaftrek in voor investeringen in landbouwwateropslaginfrastructuur, waardoor wat vanuit milieuoogpunt al zinvol is, ook financieel zinvol wordt.
3. Gemeenschappelijke reservoirprojecten: Financier coöperatieve wateropslagfaciliteiten die meerdere landbouwbedrijven bedienen, waardoor schaalvoordelen worden gerealiseerd en de kosten en baten worden gespreid.
4. Handelsstelsel voor waterrechten: Een transparante markt voor waterrechten opzetten, waardoor een efficiënte toewijzing mogelijk is met inachtneming van de algemene milieubeperkingen.
5. Verplichte wateropslagvereisten: Nieuwe landbouwontwikkelingen moeten voorzien in voldoende wateropslagcapaciteit op basis van de oppervlakte en het beoogde gebruik.
6. Heropleving van traditionele kennis: Historische Vlaamse waterbeheertechnieken documenteren en promoten, en deze actualiseren met moderne materialen en technologie.
7. Subsidies voor waterzuinige gewassen: Landbouwsubsidies verschuiven naar gewassen en praktijken die minder irrigatie vereisen of deze efficiënter gebruiken.
8. Geïntegreerd stroomgebiedbeheer: Vervang gefragmenteerde bevoegdheden door gecoördineerde planning op stroomgebiedniveau die een evenwicht biedt tussen drainage- en retentiebehoeften.
9. Netwerken voor realtime watermonitoring: Implementeer betaalbare sensornetwerken om de timing en het volume van irrigatie te optimaliseren, waardoor verspilling wordt verminderd en de resultaten worden verbeterd.
10. Klimaatadaptieve veredelingsprogramma's: Investeer in de ontwikkeling van gewasvariëteiten die beter zijn aangepast aan de veranderende klimaatomstandigheden in Vlaanderen, waardoor de afhankelijkheid van irrigatie wordt verminderd.

Uiteindelijk zullen noch de Zuid-Afrikaanse aanpak alleen, noch het voortdurende vertrouwen op verouderde Vlaamse systemen de duurzaamheid van het landbouwwater veiligstellen. De weg vooruit ligt in bescheiden leren, pragmatische aanpassing en het besef dat waterbeheer niet louter een technische uitdaging is, maar een culturele reset die de moed vereist om gevestigde praktijken in vraag te stellen. Alleen dan kan Vlaanderen transformeren van een regio die paradoxaal genoeg verdrinkt in de regen maar toch dorst naar irrigatie, naar een model van klimaatbestendig landbouwwaterbeheer.

Rudi D'Hauwers - 16 mei 2025